सदर उत्सव पर विशेष: यादव समुदाय के इतिहास और संस्कृति का प्रतिक है यह त्योहार

उस समय के समाज में उनका पेशा ही उनकी पहचान थी, उनके त्योहार वे गतिविधियाँ थीं जो उनकी जीवनशैली का हिस्सा थीं और वे आज भी उनके सांस्कृतिक प्रतीक हैं। ऐसे ही हैं आज के सदर त्यौहार। हैदराबाद शहर विभिन्न संस्कृतियों और परंपराओं का घर है। हर साल दिवाली के ठीक आसपास, शहर सदर त्योहार मनाने के लिए तैयार हो जाते हैं। इसे वृषभोत्सवम के नाम से भी जाना जाता है। उर्दू शब्द सदर में आत्मविश्वास, नेता का भी अर्थ है। हैदराबादी बोलचाल में सदर का मतलब मुख्य होता है।

पुराना इतिहास

इस सदर उत्सव के आयोजन के पीछे एक लंबा इतिहास है, जिसे यादव समुदाय द्वारा बड़े धूमधाम से आयोजित किया जाता है। हालाँकि ये त्योहार पाँच हज़ार साल पहले सिंधु सभ्यता के हिस्से के रूप में शुरू हुए और पूरे देश में फैल गए, लेकिन बाद में ये गायब हो गए और स्थानीय क्षेत्रों तक ही सीमित हो गए। ये हमारे तेलंगाना में देवगिरि यादव राजाओं के समय में फैले थे। इतिहास कहता है कि काकतीय से पहले वे गोलकुंडा में केंद्र के रूप में रहते थे। एक किंवदंती है कि गोल्लल रानी (यादवों की रानी), जिन्होंने बाद के काल में गोलाकोंडा क्षेत्र पर शासन किया था, ने पांच हलवाहों की मदद से कुतुबशाही के आक्रमणों का सामना किया और वीरतापूर्वक मृत्यु को प्राप्त हुईं। कुतुबशाही, मुगलों और निज़ामों के काल में यादव योद्धा सैन्य अधिकारी और अंगरक्षक के रूप में प्रभावी थे। इतिहास हमें बताता है कि निज़ाम ने उनकी सेवाओं को पहचाना और पुरस्कार के रूप में गौलीगुडा (एक बार इसे गोल्लगुडा भी कहा जाता था। वहां बड़ी मात्रा में बेचे जाने वाले दूध उत्पादों के कारण इसका नाम यह नाम पड़ा।) दिया। एक अन्य किंवदंती यह है कि इन त्योहारों की शुरुआत वहीं से हुई।

यादवों का लक्ष्मी महोत्सव

दिवाली के त्यौहार तक हल, भैंस, बैल और गाय से किया जाने वाला काम अपने अंतिम चरण में पहुँच जाता है। उस समय मवेशी प्रचुर मात्रा में चारा खाकर ताकतवर हो जाते हैं और संतान पैदा करने की स्थिति में पहुंच जाते हैं। इस त्यौहार का जन्म विशेष रूप से जानवरों की अच्छी नस्ल पैदा करने के लिए हुआ था। उस समय, सैकड़ों और हजारों हलों में से, वे सर्वोत्तम प्रकार की नस्ल का चयन करते थे और हल के राजा और उसके मालिक का सम्मान करते थे, हल के राजा को भैंसों से ‘क्रास’ कराते थे और सर्वोत्तम नस्ल के बछड़े पैदा करते थे। इस प्रकार, काटमराजू ने आंध्र क्षेत्र में ओंगोलु गिट्टा नस्ल को विकसित किया, मल्लन्ना और बिरप्पा ने कृष्णा जलग्रहण क्षेत्रों में डेक्कनी भेड़ की बेहतर नस्ल विकसित की। ये ओंगोल गिट्टा और डेक्कनी भेड़ें दुनिया भर में मशहूर हैं।

सदर उत्सव की शुरुआत

ऐसा लगता है कि आधुनिक सदर उत्सव की शुरुआत 1946 में स्वर्गीय चौधरी मल्लया यादव (नारायणगुडा वाईएमसी) द्वारा की गई थी। हालांकि समय के साथ हैदराबाद के कई अन्य हिस्सों में आयोजित किया गया, नारायणगुडा वाईएमसी सदर उत्सव (रेड्डी महिला कॉलेज के पास) अपने इतिहास और लोकप्रियता के कारण सबसे बड़े सदर के रूप में जाना जाता है। उनके बाद लगातार उनके परिवार के सदस्यों द्वारा प्रतिवर्ष इस महोत्सव का आयोजन किया जाता है। ये त्यौहार अब हैदराबाद के अलावा शहरों और मंडल केंद्रों में भी फैल गए हैं।

यह पर्व लक्ष्मी पूजा के समान

इसे न केवल तेलंगाना में बल्कि महाराष्ट्र और मध्य प्रदेश में पोला के रूप में, तमिलनाडु में जल्लीकट्टू के रूप में, कर्नाटक में कंबाला के रूप में, नेपाल में मालवी के रूप में, हरियाणा, आंध्र प्रदेश और अन्य जगहों में मनाया जाता है। ये सदर त्यौहार यादवों की एकता, जानवरों के प्रति उनके प्रेम, उनके जीवन के तरीके और ऋतुओं के साथ संबंध का प्रतिनिधित्व करते हैं। यादवों के लिए यह पर्व लक्ष्मी पूजा के समान है। इसलिए खासतौर पर त्योहार के दिन उन्हें साफ-सुथरा स्नान कराया जाता है, फूल-मालाओं से सजाया जाता है और त्योहार की तरह मनाया जाता है। उत्तर भारत में गोवर्धन पूजा के समान ही यहां सदर उत्सव मनाया जाता है।

त्योहारों पर राजनीति नहीं

घर के आंगन में गाय का गोबर छिड़का जाता है, उस पर रंग-बिरंगे रंगोली डाले जाते हैं, मिट्टी के बर्तन में मीठे पदार्थ के साथ चावल पकाया जाता है और द्वीप जलाकर पूजा की जाती है। फिर उसके ऊपर से एक मजबूत हल चलाया जाता है, जो जुलूस की शुरुआत का प्रतीक है। यादव इस अवसर का उपयोग परेड में अपने सर्वोत्तम हल प्रदर्शित करने के लिए करते हैं। हलों के शरीर पर तेल लगाया जाता है, उनके सींगों को रंग-बिरंगे रंगों से रंगा जाता है, उनके गले में मालाएँ, पैरों में पायल (कमर), गर्दन या माथे पर घंटियाँ और सींगों पर मोर के पंख लगाए जाते हैं। ‘दुन्ना राजा’ अलग-अलग जगहों से ढोल की आवाज पर नृत्य करते हुए निकलते हैं और अपनी चपलता और ताकत दिखाते हैं। इन्हें मुख्यतः इसके पिछले पैरों पर खड़ा किया जाता है। इसके अंतर्गत, जो हल चलाने वाला अपने अगले पैरों को सबसे अधिक ऊंचाई तक उठाता है, उसे पुरस्कार दिया जाता है। इन त्योहारों के दौरान डैन-की धुन नामक एक विशेष राग बजाया जाता है। इसे यादव धुन कहा जाता है> इसके लिए यादव पुरुष एक विशेष नृत्य करते हैं। इस नृत्य को ‘पेद्दा पुली आटा’ (शेर का खेल) और यादव नृत्य के नाम से भी जाना जाता है।

त्योहार को राजनीति से परे होकर मनाना चाहिए

हालांकि, इस बीच हो रहे सदर जश्न ने राजनीतिक रंग ले लिया है। यह भयावह है कि प्रमुख जातियाँ अपने राजनीतिक हितों के लिए यादवों के बीच दरार पैदा कर रही हैं और उनके सांस्कृतिक त्योहारों को राजनीतिक दायरे में खींच रही हैं। सभी यादवों को एकजुट होकर अपने इस त्योहार को राजनीति से परे होकर मनाना चाहिए। ताकि अपनी जातीय श्रेष्ठता को प्रदर्शित किया जा सके। साथ ही अपनी संस्कृति और परंपराओं को भावी पीढ़ियों तक पहुंचाया जा सके। (तेलुगु दैनिक दिशा से साभार)

जुर्रू नारायण यादव
तेलंगाना यादव शिक्षकों का मंच
9494019270

యాదవుల సాంస్కృతిక ప్రతీక… సదర్

అలనాటి సమాజంలో వారి వృత్తే వారికి గుర్తింపు, వారి జీవన విధానంలో భాగమైన పనులే వారి పండుగలు, అవే నేటికీ వారి సాంస్కృతిక ప్రతీకలు. అటువంటివే నేటి సదర్ ఉత్సవాలు. భిన్న సంస్కృతి, సంప్రదాయాలకు నిలయం హైదరాబాద్ నగరం. ఏటా సరిగ్గా దీపావళి సమయానికి జంటనగరాలు సదర్ ఉత్సవాలు జరుపుకోవడానికి ముస్తాబవుతాయి. దీన్నే వృషభోత్సవం అని కూడా అంటారు. సదర్ అనే ఉర్దూ పదానికి ఆత్మ విశ్వాసం, లీడర్ అనే అర్థాలు ఉన్నాయి. సదర్ అంటే హైదరాబాదీ వ్యవహారికం ప్రకారం ప్రధానమైనది అని అర్థం.

పురాణ చరిత్ర..

యాదవ సామాజిక వర్గం అత్యంత వైభవంగా నిర్వహించే ఈ సదర్ ఉత్సవాల నిర్వహణ వెనుక పెద్ద చరిత్రే ఉంది. ఈ ఉత్సవాలు ఐదు వేల సంవత్సరాల క్రితం నాటి సింధు నాగరికతలో భాగంగా ప్రారంభమై దేశవ్యాప్తంగా విస్తరించినప్పటికి, తర్వాతి కాలంలో కనుమరుగై స్థానిక ప్రాంతాలకు మాత్రమే పరిమితమైనాయి. మన రాష్ట్రంలో ఇవి దేవగిరి యాదవ రాజుల కాలంలో వ్యాప్తి చెందాయి. వీరు కాకతీయుల కన్నా ముందే గొల్లకొండగా పిలిచే ప్రస్తుత గోల్కొండను కేంద్రంగా చేసుకుని జీవించేవారని చరిత్ర చెబుతోంది. తర్వాతి కాలంలో గొల్లకొండ ప్రాంతాన్ని పాలించే గొల్లల రాణి (యాదవుల రాణి) కుతుబ్ షాహీ దండయాత్రలను ఐదు దున్నపోతుల సహాయంతో ఎదుర్కొని పోరాడి వీర మరణం పొందిందని, తర్వాత కాలంలో గొల్లకొండ గోల్కొండగా మారినా రాణి, దున్నపోతుల వీరత్వానికి ప్రతీకగా సదరు ఉత్సవాలు జరుపుతున్నట్లు ఒక నానుడి ఉంది. కుతుబ్ షాహిలు, మొగలులు, నిజాంముల కాలంలో యాదవ వీరులు సైనికాధికారులుగా, అంగరక్షకులుగా సమర్థవంతంగా పనిచేశారు. నిజాం వారి సేవలను గుర్తించి గౌలిగూడను (ఒకప్పుడు దీన్ని గొల్లగూడ అనేవారు. అక్కడ పాల ఉత్పత్తులు ఎక్కువగా అమ్మడం వల్ల ఆ పేరొచ్చింది.) ఇనామ్‌గా ఇచ్చాడని చరిత్ర చెబుతుంది. అక్కడ నుంచే ఈ ఉత్సవాలు ప్రారంభమయ్యాయని మరొక నానుడి ఉంది.

యాదవుల లక్ష్మీ పండగ..

దీపావళి పండుగ నాటికి వ్యవసాయ పనుల్లో దున్నలు, గేదెలు, ఎద్దులు, ఆవులతో చేసే పని చివరి దశకు చేరుకుంటుంది. ఆ సమయంలో పశువులు సమృద్ధిగా మేతను తింటూ బలంగా తయారై తమ సంతతిని పునరుత్పత్తి చేసే దశకు చేరుకుంటాయి. ఈ ఉత్సవాలు ముఖ్యంగా మేలు జాతి జంతువులను ఉత్పత్తి చేసే క్రమంలో ఈ పండుగ పుట్టుకొచ్చింది. అప్పట్లో వందలు, వేలాదిగా తరలివచ్చే దున్నలన్నింటిలో మేలు రకమైన జాతిని ఎన్నుకుని ఆ దున్న రాజును, దాని యజమానిని ఘనంగా సత్కరించి, ఆ దున్న రాజును, గేదెలతో క్రాస్ చేయించి మేలు జాతి దూడలను ఉత్పత్తి చేసేవారు. ఈ విధంగానే ఆంధ్ర ప్రాంతంలో కాటమరాజు ఒంగోలు గిత్త అనే బ్రీడ్‌ని, కృష్ణా పరివాహక ప్రాంతాలలో మల్లన్న, బీరప్పలు మేలిమిజాతి దక్కనీ గొర్రెలను వృద్ధి చేశారు. ఈ ఒంగోలు గిత్తలు, దక్కనీ గొర్రెలు ప్రపంచంలోనే పేరు ప్రతిష్టలు పొందాయి.

ఆధునిక సదర్ ఉత్సవాలు మాత్రం 1946 నుంచి స్వర్గీయ చౌదరి మల్లయ్య యాదవ్, నారాయణ గూడ వైఎంసీలో ప్రారంభించినట్లు తెలుస్తోంది. కాలక్రమేణా హైదరాబాద్‌లోని అనేక ఇతర ప్రాంతాలలో నిర్వహిస్తున్నప్పటికీ, నారాయణగూడ వైఎంసీ సదర్ ఉత్సవం (రెడ్డి మహిళా కళాశాల సమీపంలో) చరిత్ర, ప్రజాదరణ కారణంగా దీనిని పెద్ద సదర్ అంటారు. ఆయన తదనంతరం, ఈ ఉత్సవం అతని కుటుంబ సభ్యులచే ఏటా నిరంతరాయంగా నిర్వహించబడుతోంది. ఈ ఉత్సవాలు ప్రస్తుతం హైదరాబాద్‌తో పాటు నగరాలు, మండల కేంద్రాలకు విస్తరించాయి.

.ఇది కేవలం తెలంగాణలోనే కాక మహారాష్ట్ర, మధ్యప్రదేశ్‌లలో పోలా అని, తమిళనాడులో జల్లికట్టు అని, కర్ణాటకలో కంబాల అని, నేపాల్లో మాళ్వి అని హర్యానా, ఆంధ్రప్రదేశ్ మొదలైన ప్రాంతాలలో కూడా వివిధ కాలాల్లో వివిధ పేర్లతో యాదవులు ఘనంగా జరుపుకుంటారు. యాదవుల ఐక్యతను, జంతువుల పట్ల వారికున్న ప్రేమానురాగాలను, వారి జీవన విధానానికి, ఋతువులకు ఉన్న సంబంధాన్ని ఈ సదర్ ఉత్సవాలు సూచిస్తాయి. యాదవులకు ఈ ఉత్సవమే లక్ష్మీ పూజ లాంటింది. అందుకనే ప్రత్యేకించి సదరు ఉత్సవం రోజున వాటికి శుభ్రంగా స్నానం చేయించి, పూలదండలతో అందంగా అలంకరించి పండుగలా జరుపుకుంటారు. ఉత్తర భారతదేశంలో ఉన్న గోవర్ధన పూజలాగే మన దగ్గర సదర్ ఉత్సవం జరుపుకుంటారు.

ఉత్సవాల్లో రాజకీయం వద్దు..

ఆవు పేడతో నేలపై అలికి, దానిపై రంగురంగుల ముగ్గులు వేసి, తీపి పదార్థముతో అన్నం వండిన మట్టి కుండపై ద్వీపం వెలిగించి పూజ చేస్తారు. అనంతరం ఉరేగింపుకు తెచ్చిన బలిష్టమైన దున్నను దాని పైనుంచి దాటిస్తారు, దీనితో సదరు ఊరేగింపు ప్రారంభమైనట్లు. కవాతులో యాదవులు తమ అత్యుత్తమ దున్నలను ప్రదర్శించడానికి ఈ అవకాశాన్ని ఉపయోగించుకుంటారు. దున్నల శరీరాన్ని నూనెతో రుద్ది, వాటి కొమ్ములకు రంగురంగుల రంగులు వేయడం, మెడ చుట్టూ దండలు, పాదాలకు చీలమండలు (గజ్జలు),మెడ లేదా నుదుటిపై గంటలతో, వాటి కొమ్ములపై నెమలి ఈకలతో అలంకరిస్తారు. వివిధ ప్రాంతాల నుంచి డప్పుల శబ్దాలతో డాన్సులతో దున్న రాజులు బయలుదేరి తన చురుకుదనాన్ని, బలిష్టతను ప్రదర్శిస్తాయి. వాటిని ప్రధానంగా దాని వెనుక కాళ్లపై నిలబడేలా చేస్తారు. అందులో భాగంగా ఏ దున్నపోతైతే ఎక్కువ ఎత్తుకు తన ముందు కాళ్ళను లేపుతుందో ఆ దున్నపోతుకు బహుమతి ప్రదానం చేస్తారు. ఈ ఉత్సవాల్లో డాన్-కీ ట్యూన్ అనే ప్రత్యేకమైన రాగం వాయిస్తారు. దీనిని యాదవ్ ట్యూన్ అని పిలుస్తారు. దీనికి యాదవ పురుషులు ప్రత్యేక డ్యాన్స్‌ వేస్తారు. ఈ నృత్యాన్ని ‘పెద్ద పులి ఆట’ అని, యాదవ నృత్యం అని కూడా అంటారు.

అయితే, ఈ మధ్య జరుగుతున్న సదర్ ఉత్సవాలు రాజకీయ రంగును పులుముకున్నట్లు కనిపిస్తుంది. ఆధిపత్య కులాలు తమ రాజకీయ ప్రయోజనాల కోసం యాదవుల మధ్య చీలికలు తెచ్చి వారి సాంస్కృతిక పండుగలను సైతం రాజకీయ రొచ్చులోకి లాగడం విస్మయాన్ని కలిగిస్తుంది. యాదవులంతా ఒక్కటై రాజకీయాలకు అతీతంగా జాతి ఔన్నత్యాన్ని ద్విగుణీకృతం చేసే విధంగా సదరు ఉత్సవాలు జరుపుకోవాలి, జాతి సాంస్కృతిక, సాంప్రదాయాలను భవిష్యత్ తరాలకు అందించాలి. (సౌజన్యం: తెలుగు దినపత్రిక దిశ)

జుర్రు నారాయణ యాదవ్
తెలంగాణ యాదవ విద్యావంతుల వేదిక
9494019270